W roku 1972 argentyński pisarz, poeta i eseista Jorge Luis Borges, opublikował zbiór swoich utworów pod tytułem „Złoto tygrysów”. Jeden z esejów w nim zawartych – „Cztery cykle” – i przedstawiał ideę Borgesa o tym, że cały dorobek literatury światowej został zbudowany na jedynie czterech podstawowych historiach – a cała reszta to tylko ich wariacje. „Opowieści są cztery. Przez czas, jaki nam pozostał, będziemy je przeobrażać i snuć wciąż od nowa” – pisał Borges.
Nie była to pierwsza próba usystematyzować wiedzę dotyczącą sztuki opowiadania historii – kilkadziesiąt lat wcześniej pisarz William Foster Harris stwierdził, że istnieją tylko trzy schematy fabularne, z kolei brytyjski dziennikarz i autor wielu książek Christopher Booker wyróżnił siedem linii narracyjnych, Ronald B. Tobias zliczył aż 20 ponadczasowych fabuł, ale rekordzistą w tej dziedzinie został francuski pisarz Georges Polti, który w 1895 roku wyróżnił aż 36 klasycznych historii – tyle samo, ile jego poprzednik, włoski dramatopisarz Carlo Gozzi.
Na czym więc polegają cztery rodzaje opowieści według Borgesa? Opowiadamy o nich w naszym artykule.
#1. Historia pierwsza: oblężenie miasta
Według Borgesa pierwszym i najstarszym typem fabuły jest opowieść o bohaterze, któremu przeznaczona jest śmierć w oblężonym mieście. To historia o zbuntowanym wojowniku, który bez wątpienia stawia czoła śmierci, wiedząc, że nie wyjdzie z tej walki zwycięzcą. Jednym z najbardziej jaskrawych przykładów takiej fabuły jest historia największego wojownika mitologii greckiej – Achillesa.
Achilles był bohaterem wojny trojańskiej, jedną z centralnych postaci Iliady Homera. Przepowiednia przewidywała, że zginie w bitwie – ale wojna trojańska będzie dla Achillesa jedyną okazją, by przeżyć swoje przeznaczenie jako największy z greckich wojowników. Achilles był jedynym człowiekiem zdolnym do zabicia Hektora – potężnego wodza Trojan, słynącego z siły i odwagi. Zrobił to, mszcząc śmierć swojego ukochanego – Patroklosa.
Achilles opłakuje śmierć Patroklosa, Domenico Cunego, 1764. Źródło: Wikimedia.
Jednak nawet wiedząc na pewno, że wojna ta będzie ostatnią w jego życiu, Achilles podjął decyzję o tym, że weźmie w niej udział. Wybrał krótkie, ale godne życie, i został zapisany w historii jako legendarny bohater.
Posługując się ideą Borgesa, opowieść o oblężonym mieście możemy także dostrzec w:
- – eposie „Pieśń o Nibelungach” z jego bohaterem, wojownikiem Zygfrydem;
- – dramacie „Nosorożec” autorstwa Eugène'a Ionesco, gdzie głównym bohaterem jest Berenger, korektor w wydawnictwie prawniczym;
- – „Sadze o synach Ragnara” o jednym z najsłynniejszych skandynawskich wojowników – Sigurdzie „Wężowe Oko”;
- – „Grze o Tron”, „Orange Is the New Black” i wielu innych współczesnych produkcjach.
#2. Historia druga: powrót do domu
Drugim typem opowieści według Borgesa jest historia wielkiego powrotu. Tu bohaterem jest, oczywiście, grecki król Odyseusz, bohater słynnej homeryckiej Odysei.
Podróż Odyseusza zaczyna się w Troi, nawiązując do pierwszej opowieści o wojnie trojańskiej. Wraz ze swoją załogą próbuję wrócić na Itakę – wyspę, której jest królem. Odyseusz wędruje z jednej wyspy na drugą, napotykając wiele trudności: gniew Posejdona – boga morza, potwory wszelkiej maści, podróż do świata podziemnego i spotkanie z uwodzicielskimi syrenami. W końcu bohater zostaje sam, straciwszy załogę i swój statek. W Iliadzie Achilles nie miał takich problemów – co wskazuje na zupełnie inną ideę „bohaterstwa” w Odysei.
Mozaika obrazująca Odyseusza z Muzeum Bardo. Zdjęcie autorstwa Dennis Jarvis, źródło: Wikimedia.
Jednak powrót wielkiego wojownika do Itaki to nie koniec kłopotów. Po dziesięciu latach spędzonych w podróży i znalezieniu się w końcu w domu odkrywa, że nieżonaci mężczyźni z wyspy, pewni, że Odyseusz nie żyje, domagają się ręki jego żony Penelopy. W szale zabija wszystkich zalotników i łączy się z ukochaną, która ani razu nie zdradziła go przez wszystkie lata jego nieobecności.
Borges nazywa tę opowieść historią powrotu do domu, ale możemy wysnuć pewne przypuszczenia co do ukrytego sensu podróży Odyseusza: w pogoni za lepszym życiem, sprawiedliwością i innymi wartościami ludzie często zostawiają za sobą coś ważnego. Powrót do tego czegoś może nie być już taki łatwy: w „drodze powrotnej” będą pojawiać się nieprzewidziane trudności i okoliczności, które wymagają odwagi, siły i cierpliwości.
Miłość jest najpotężniejszą siłą napędową. Pragnienie Odyseusza, by wrócić do Itaki i wygnać zalotników Penelopy, wynika z miłości do domu i rodziny. Oprócz Odyseusza Borges wymienia także „bogów nordyckich”, mając na myśli skandynawskich niebian, takich jak Thor, Loki, Baldr, Njord czy Freyr.
#3. Historia trzecia: poszukiwanie
Podstawowym elementem trzeciego rodzaju historii według Borgesa jest poszukiwanie. Centralną postacią wymienioną przez pisarza w „Czterech cyklach” przy opisie tej historii jest grecki bohater Jason, poszukujący złotego runa.
Aby odzyskać należny mu tron, Jason zmuszony jest wyruszyć w poszukiwaniu skóry złotego barana, o której wiadomo niewiele – zadanie więc wydaje się niemożliwe. Jednak dzięki pomocy czarodziejki Medei, misja Jasona kończy się sukcesem.
Kontynuując wątek poszukiwania, Borges wspomina w swoim eseju Ahaba, kapitana statku wielorybniczego z powieści „Moby Dick” amerykańskiego pisarza Hermana Melville'a. Ahab, który stracił nogę w zaciętej walce z olbrzymim wielorybem, popada w obsesję zemsty i poświęca całe swoje życie na fanatyczny, maniakalny cel odnalezienia i zniszczenia morskiego giganta. W umyśle kapitana zabicie wieloryba jest równoznaczne ze zniszczeniem wszelkiego zła na Ziemi. Nienawiść Ahaba jednak ostatecznie pozbawia go ostrożności, a on sam zaplątuje się w linę harpuna i tonie.
Ilustracja do jednego z pierwszych wydań „Moby Dicka”, Augustus Burnham Shute, C. H. Simonds Co. Źródło: Wikimedia.
Tu po raz kolejny pojawia się pytanie: co Jorge Borges chciał przekazać swoim czytelnikom, przywołując historię kapitana? Istota jego metafory jest następująca: ostateczny cel poszukiwań jest zwykle ulotny i nieuchwytny, człowiek sam wybiera, w co wierzyć i do czego dążyć, jest głównym twórcą sensu swojego życia. Wieloryb w tym przypadku może być personifikacją Boga, natury, Lewiatana, ludzkiej podświadomości itp.
Oprócz historii Jasona czy Ahaba, na poszukiwaniu jest także oparta fabuła o Herkulesie, który zniósł wiele przerażających prób w imię wiecznego życia na Olimpie; czy historia Frodo Bagginsa – bohatera powieści Tolkiena „The Hobbit”, który odbywa długą i żmudną podróż w poszukiwaniu Pierścienia Wszechmocy. W swoim eseju Borges zauważa, że nie zawsze włożony wysiłek prowadzi bohaterów do sukcesu – poszukiwania są procesem niejednoznacznym, wiążącym się z ważnymi pułapkami. Nie każdy jest w stanie osiągnąć swój cel, zwłaszcza gdy jest on złudny i kruchy.
#4. Samobójstwo Boga
Ostatnim rodzajem fabuły według Borgesa jest historia opowiadająca o samobójstwie Boga (Bohatera). Samobójstwo oznacza w tym przypadku bezinteresowne poświęcenie, które główny bohater utworu podejmuje dla osiągnięcia wielkiego celu lub dobra społecznego.
Borges podaje w swoim eseju następujące przykłady:
- – Jezus Chrystus – bohater, który oddaje swoje życie na krzyżu, aby odpokutować za grzechy swojego ludu.
- – Attis. W mitologii greckiej Attis był zarówno synem, jak i kochankiem Kybele. Doprowadzony do szaleństwa przez jej obsesyjną miłość, Attis ściął sobie głowę. Według niektórych interpretacji legenda ta symbolizuje poświęcenie libido, które dąży do czegoś nietypowego i niemożliwego.
- – Odyn – poszukiwacz i dawca mądrości, patron królów i przestępców. Legenda głosi, że Odyn poświęcił swoje oko, by zyskać mądrość. Złożył też inną rytualną ofiarę, przybijając się do drzewa włócznią na dziewięć dni. Ta męka pomogła mu nauczyć się run, magicznego starożytnego germańskiego alfabetu, uważanego za zawierający wiele największych tajemnic istnienia. Po uzdrowieniu mógł on podzielić się ze światem swoją nowo odkrytą mądrością i wiedzą.
Rzeźba Prometeusz, aut. Nicolas-Sébastien Adam, 1762. Źródło: Wikimedia.
Listę Borgesa możemy także uzupełnić historią tytana Prometeusza z mitologii greckiej, który podarował ludzkości ogień i wiedzę o obróbce metali, za co zapłacił swoją wątrobą. Kolejnym przykładem może posłużyć cykl powieści brytyjskiego autora Clive'a Lewisa „Kroniki Narnii” i jego centralna postać – lew Aslan, który wykazywał wiele podobieństw do postaci Chrystusa. Aslan był urodzonym przywódcą, miał życzliwe i wybaczające serce; podobnie jak Jezus został zdradzony, umarł, a następnie zmartwychwstał.
Warto zaznaczyć, że Borges jest uznawany za mistrza alegorii i przesady, a każde ze swoich dzieł pisarz przedstawił jako zagadkę. Esej „Cztery cykle” nie jest wyjątkiem. Pisarz jedynie rzuca w nim okiem na przeszłe artefakty literackie, aby zilustrować swoją klasyfikację tematów i pozostawia czytelnikowi przestrzeń do myślenia i własnych interpretacji.